कुनै घातक विधि अपनाएर आफूले आफ्नै ज्यान वा प्राण लिनु आत्महत्या हो। घातक विधि भन्नाले विष सेवन गर्नु, हतियार प्रयोग गर्नु, झुन्डिनु आदि पर्दछन्। नेपालमा वर्षेनी यस्ता कारणबाट धेरै मानिसले आत्महत्या गरेका हुन्छन्।
नेपालमा सरदर प्रतिवर्ष सात हजार मानिसले आत्महत्या गरेको देखिन्छ। विस्तृत रुपमा हेर्दा विगत ३ आर्थिक वर्षको आत्महत्याको तथ्यांक हेर्दा यस्तो पाइन्छ।
आ.व. २०७८/०७९ – ६८३०
आ.व. २०७९/०८० – ६९९३
आ.व. २०८०/०८१ – ७२२१
माथिको तथ्यांक हेर्दा प्रत्येक वर्ष आत्महत्याको दर बढ्दै गइरहेको छ। गत आ.व. अर्थात् आ.व. २०८०/०८१ को तथ्यांक हेर्दा सबैभन्दा बढी झुन्डिएर आत्महत्या गरेको पाइन्छ। गत आ.व.को आत्महत्याको दरलाई निम्नअनुसार प्रस्तुत गरिएको छ।
झुन्डिएर – ८५ प्रतिशत
विष खाएर – १३ प्रतिशत
हाम फालेर – ०.७ प्रतिशत
डुबेर – ०.६६ प्रतिशत
हातहतियार प्रयोग गरेर – ०.२५ प्रतिशत
आगो लगाएर – ०.०९ प्रतिशत
करेन्ट लगाएर – ०.०१ प्रतिशत
महिलाहरूमा आत्महत्याको सोचाइ धेरै आएको देखिए पनि आत्महत्या गर्ने पुरुषको सङ्ख्या महिलाको सङ्ख्याभन्दा दोब्बर देखिएको छ।
मानिसहरू किन आत्महत्या गर्छन् ?
मानिसहरूले आत्महत्या गर्ने कारणहरू धेरै छन्। तर सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कारणका रुपमा डिप्रेसनलाई लिन सकिन्छ। लगभग ८० प्रतिशत आत्महत्याको कारण डिप्रेसन हुने गर्दछ। त्यसैले समयमै डिप्रेसनलाई चिन्न सकेमा धेरै आत्महत्याका घटनाहरू रोक्न सकिन्छ।
डिप्रेसनका प्रमुख ३ लक्षणहरूमा मन खुसी नहुने, रमाइलो लाग्ने कुराहरूमा पनि मन नलाग्ने र शरीर थकित महसुस हुने गर्दछ। अरू लक्षणहरूमा निन्द्रा नलाग्नु, खाना रुचि नहुनु, कुनै कुराको पश्चाताप हुनु, आत्मविश्वास गुम्नु आदि पर्दछन्।
डिप्रेसन किन हुन्छ ?
आर्थिक समस्या : अहिलेको कोभिडपछिको समयमा मानिसको आम्दानी घट्नु, बैंकको ऋण तिर्न नसक्नु, घर खर्च चलाउन नसक्नु लगायतका कारणले डिप्रेसन भएको पाइन्छ।
पारिवारिक कलह : श्रीमान् श्रीमती, प्रेमी प्रेमिकाको बीचमा कुरा नमिल्नु, झगडा भइरहनु, सम्बन्ध बिग्रेर जानु पनि डिप्रेसनको कारण हुनसक्छ।
कडा रोगको सिकार हुनु : ब्रेन स्टोक, क्यान्सरजस्ता रोगले ग्रस्त भएमा पनि डिप्रेसन हुनसक्छ।
सोचेजस्तो गर्न नसक्नु : परीक्षा वा कुनै काममा आफूले सोचेजस्तो गर्न नसक्नु वा अरूले त्यसको कदर नगर्नुले पनि डिप्रेसन गराउन सक्छ। स्क्रिजोफ्रेनिया, रक्सीको कुलत, एन्टोसोसियल, पर्सनालिटी डिस्अर्डर जस्ता रोगहरूमा पनि आत्महत्या गरेको देखिएको छ।
कसैले आत्महत्या गर्दै छ भनेर कसरी थाहा पाउने ?
- कसैले आत्महत्या गर्छ की गर्दैन भनेर पक्का भन्न त सकिँदैन तर कहिलेकाहीँ हामीले यस्ता संकेतहरु पाउन सक्छौं, जसलाई ध्यान दिन सके आत्महत्या रोक्न सकिन्छ।
- यदि कसैले मलाई मर्न मन लागेको छ वा म आत्महत्या गर्छु भन्छ भने त्यसलाई हल्का रुपमा लिनुहुँदैन। उसलाई कुन समस्याले यस्तो भयो त्यो बुझ्ने कोसिस गर्नुपर्छ।
- कोही परिवारभन्दा अलग बस्न थाल्यो, साना साना कुरामा पनि रिसाउन थाल्यो, रुन थाल्यो भने पनि उसलाई केही समस्या छ भनेर बुझ्नुपर्छ।
- कसैले सामाजिक सञ्जाल फेसबुक, टिकटकमा निराशाजनक अभिव्यक्तिहरू राख्छ भने पनि त्यसलाई ध्यान दिनुपर्छ।
- हालसालै कठिन परिस्थितिबाट गुज्रिएको छ भने जस्तै, नजिकको मानिसको मृत्यु भएको वा आफूबाट टाढा भएको भए।
- आफूलाई मन पर्ने कुराहरू पनि अरूलाई दिएको, पुराना कुराहरूमा क्षमा मागेको, इन्टरनेटमा मर्ने तरिकाहरूको बारेमा खोज गरेको र भविष्यको बारेमा कुनै पनि योजना नबनाएको छ भने पनि याद गर्नुपर्ने हुन्छ।
के आत्महत्या रोक्न सकिन्छ ?
माथिका संकेतहरु बुझेर उपचारमा लागियो भने धेरै मात्रामा आत्महत्या रोक्न सकिन्छ।
मनोचिकित्सकसँग भेट र मनोपरामर्श : मनोचिकित्सक भन्नाले मानसिक रोग जस्तै: डिप्रेसन, स्क्रिजोफ्रेनिया, रक्सी गाँजाको कुलत आदिको सही पहिचान र उपचार गर्न सक्ने विशेषज्ञ हुन् । मनोचिकित्सकले बिरामीको समस्याको बारेमा बुझेर आवश्यक औषधीहरू र उचित परामर्श दिने काम गर्दछन्।
मनोविद्ले पनि साइकोथेरापीको माध्यमबाट बिरामीको मनोबल उच्च गर्ने काम गर्दछन्। नेपाल सरकारले आत्महत्याको सोच आएमा त्यसमा आवश्यक मद्दत लिनका लागि एउटा निःशुल्क नम्बर उपलब्ध गराएको छ। पाटन मानसिक अस्पतालबाट सञ्चालित ११६६ नम्बरमा फोन गरेर समस्या कसरी समाधान गर्ने सल्लाह लिन सकिन्छ।
मानसिक रोगहरूमा मानिसहरू अस्पताल जान नखोज्ने प्रवृत्ति पनि आत्महत्या वृद्धि हुने एउटा कारण हो। त्यसको लागि ग्राण्डी अन्तर्राष्ट्रिय अस्पताल धापासी र अरू अस्पतालले पनि इन्टरनेटको प्रयोगबाट डाक्टरसँग भेट गर्न सक्ने प्रविधि भित्र्याएका छन्। यो पनि आत्महत्या कम गर्न सक्ने उपयुक्त विकल्प हुनसक्छ।
(डा. पोख्रेल ग्राण्डी अन्तर्राष्ट्रिय अस्पतालका नशा तथा मनोरोग विशेषज्ञ हुन्)